Ti Parol

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

ITI lenghuahe [wenno pagsasao] ti Filipino, ti christmas lantern ket maawagan iti "parol."

Awanen ti sabali pay a naindaklan a simbolo ti paskua iti Filipinas no di ti kaadda ti parol. Iti kaduogan a pammati, adda sadiay ti espiritu ken anag ti Paskua.

Iti panawen ti paskua, makita dagiti sukog wenno tabas ti sinanbituen a parol a nakabitin iti ruar ti tawa dagiti pagtaengan ken uray pay iti poste ti silaw dagiti kalsada, eskuela, parke, tiendaan, fast food chains, malls, city halls, provincial capitols, ken arko a pagserkan iti maysa a lugar.

Para kadagiti Filipino, ti agaramid, mangdisenio ken mangipan ti silaw iti parol ket maysa nga ekspresion ti pammati wenno panamati ken namnama.

Ti nagkauna a parol ket tradisional a naaramid manipud iti simple a material a kas iti kawayan, Japanese rice paper, crepe paper ken kandela wenno coconut oil-lamp tapno silnaganna ti nasao a parol. Nupay kasta, ti agdama a parol ket naaramiden iti nagduduma a sukog wenno tabas ken porma.

Iti lawlaw ti [Metro] Manila, naaramid dagiti parol ti Capiz iti kabibi wenno plastic a mangsilnag ti siudad.

Maysa kadagiti kabaroanan ken kangrunaan nga inobasion a maar-aramaten iti panagaramidan ti parol iti agdama ket masarakan iti siudad ti San Fernando, Pampanga. Sadiay ti pakakitaan ken pakasarakan dagiti dadakkel a parol a naarkosan iti nagduduma ti marisna nga agpatay-sindi a silaw. Maiparada nga umuna daytoy iti lawlaw ti siudad sakbay a maibitin ken maipatakder iti pakaipabuyaanna.

Ket aniaman a material wenno sukog ken tabasna, mabigbig ti parol a kas simbolo ti amin a Filipino ken irepresentarna ti bituen iti Bethlehem a nangiturong kadagiti Tallo a Mamasirib a Lallaki iti kulluong nga ayan ti maladaga a Hesus.

TI balikas a parol ket naadaw manipud iti pagsasao ti Espania a lantern-- "farol." Ket segun ti pakasaritaan ti Paskua iti Filipinas, ti ramut ti balikas a parol ket masarakan iti Mexican [Mehiko] piniata. Naggapu met ti piniata ti Espania manipud iti Italia idi 1300's, ken naiwaras met idiay Mehiko ket kalpasanna, dimmanon iti Filipinas idi insungsong dagiti espaniol ti kristianismo.

Iti libro a "Paskua ti Maysa nga Ubing," ilawlawagna ti Paskua iti Filipinas-- ti orihinal a parol idi ket nakabitan iti silaw a mangsilnag ti dalan nga agturong iti simbaan dagiti mapan maki-Misa de Aguinaldo/Gallo. Mangrugi ti misa iti maika-sangapulo ket innem nga aldaw ti bulan ti Disiembre ken agngudo ti misa wenno panag-nobena iti tengnga ti rabii/bisperas ti Paskua. Kalpasan ti misa iti tengnga ti rabii, maisaruno ti pannangan kadagiti bukod a pagtaengan kas paseten ti nagbalin a kaugalian ken kultura ni Filipino.

Maisentro iti parol ti panangrambak dagiti Filipino ti Paskua. Nagbalin a "Festival of Lights." Daytoy a panagrambak ket mangrugi kadagiti bulan nga agpatingga iti "BER" -- kas ti SeptemBER, OctoBER, NovemBER ken DecemBER.

Iti Filipinas, mangrugi a mapatokar ken mangngegan dagiti ayug pamaskua iti bulan ti Setiembre, idinto a maud-udi dagiti sabsabali a pagilian kas iti Estados Unidos. Mangngegan laeng ti christmas songs kalpasan ti Thanksgiving Day.

Marikna ti tunggal Filipino iti kaadda ti espiritu ti Paskua kadakuada iti kanayon a pannakapatokar dagiti christmas songs iti radio, iti pagtaengan, kadagiti malls ken uray pay iti parke. Dagiti dadakkel a pagtagilakuan ken department stores ti umuna nga agdekorasion iti parol a mangpadaeg ken manggutigot/mangguyugoy kadagiti kostumer a gumatang iti negosioda.


Nagbalinen a tradision
Naaramat ti orihinal a parol a kas maysa a daton tapno maitan-ok ti Apo. Importante a paset ti debosion dagiti mamati nga agatendar iti siam nga agsapa a panag-novena wenno maki-Misa de Aguinaldo/Gallo tapno masungbatan ken maipaay kadakuada ti kiddaw ken pabor.

Kalpasan nga aggapu dagiti debosionado iti simbaan, imbes nga idulin ti parol iti uneg ti balay, maisab-it ketdi iti ruar ti tawa. Iti rabii, agraniag ken agrangrang ti parol iti pannakaipan ti nadumaduma ti marisna a silaw.

Dayawen dagiti umili ti aramid ti tunggal maysa. Mapili ti kapintasan a disenio ti parol. No bilang di mapili ti parol nga aramidna, masapul a lalaingen ken pimpintasen dayta a tao ti agaramid ti parol para iti sumaruno a panagpipili.

Insungsong dagiti espaniol a papadi daytoy a pasalip a kasukat ti sangkabassit a gunguna nga awaten ti mangabak. Inaramid ti simbaan daytoy a kas debosion iti panagdaton ken ni Hesus. Isut' gapuna no tiempo ti Paskua, nagbalinen a kaugalian dagiti tao ti agpasiar iti simbaan iti tinawen tapno mapanda kitaen ti baro a disenio ken agkakapintas a naaramid a parol.

Idi panawen ti Espania iti Filipinas, nagduduma ti marisna a "papel de hapon" ti masansan a maaramat a pangakkub wenno pangkawes iti parol.

"Apaman a nangegda ti imbaga ti ari, pimmanawdan. Idi addada iti dalan, nagparang manen daydi bituen a nakitada idiay daya ket idaldalanna ida agingga a nagsardeng iti ngatuen ti ayan ti ubing. Kasta unay ti ragsakda a nakakita iti bituen!"

-Mateo 2: 9-10


TI PAROL
Rudy Ram. Rumbaoa
Dagiti Koleksion a Daniw, Sarita, Kanta ken Dadduma Pay
www.samiwengkenayatnirudy.blogspot.com