Maipannakkel dagitoy a sagibo dagiti sakadas ti Maui...

Ni Rudy Ram. Rumbaoa

[Immuna a naiposte iti Iluko.com idi 11.06.2008]

"NAPALIKAWKAWAN ti balay a nagyananmi kadagiti natatayag a naimula nga unas. No kasano ti kaadayo ti makitam, kasta met ti kaadayo ti pagpatingaan iti nakaimulaan dagitoy nga unas. Ngem kaskam la ul-ulila ta nailasin ti kampomi kadagiti sabsabali a kampo. Kalpasan a maputedputed dagitoy nga un-unas ken mailugan a maipan iti kiskisan, mapuoran ti sibubukel a nagtalonanmi. Ti laeng dapo ti unas iti mabati a kunam la no dinalapus ti didigra ti kataltalonan.

Sumangpet idi ti amak iti nagbalayanmi manipud iti trabaho a kaduana dagiti sumagmamano a lallaki-- a tapoktapok ti sibubukel a ruprupa ken pagan-anayda, malaksid laeng dagiti bukel ti mata-- ta isuda ti nadalus a makita gapu iti plastic goggles a mangsalaknib kadagiti matada. Magmagna idi ti amak ken dagitoy a lallaki nga agawid iti kampo nga ayanmi manipud iti Bell House agingga iti stonewall a sumango iti basketball court ti Cagasan's corn patch.

Wen, nabanbannog dagitoy a lallaki a naggapu iti pagtrabahuan. No kuan, dida payen makabalikas gapu iti paksuyda a nagtrabaho, wenno gaputa makariknada iti liday. Mabalin met a mapampanunot ken kailiwda dagiti pampamilia a pinanawanda idiay Filipinas."

Kastoy ti pananglagip ni Jackie Pias Carlin, anak ti maysa a sakada ti Maui, ni Balbino Pias, no kasano ti rigrigat daydi tatangna iti kaunasan a nagtrabahuanna.

Para ken ni Balbino, naimbag a gasat ti simmangbay kenkuana ken ti pamiliana iti ipapanna idiay Hawaii. Napan ni Pias idiay Hawaii idi 1935 babaen iti awis ken panagrekruta dagiti panakabagi ti Hawaiian Sugar Planters Association [HSPA] tapno agtrabaho karaman dagiti sabsabali pay a lallaki iti kaunasan ken kapinyaan.
.
Sakripisio. Dayta ti inaramid ni Pias. Inkidemna a pinanawan ti bukodna nga ili iti Ilocos Norte tapno mangabaruanan nga agbiag idiay Hawaii ken para met laeng iti pagimbagan ti kaamaanna.

Iti kaddana iti Hawaii, napadasan ni Pias iti nagaruat ti napintas a kawes, napan nakimismisa iti simbaan iti aldaw ti Domingo a kaduana ti sibubukel a pamiliana- ti kaingungot ken anakna.

Maysa ni Pias a nangsurot iti tugot dagiti immun-una a sakadas, trabahador manipud iti Filipinas tapno agtrabaho iti kataltalonan ti Hawaii. Kuna ni Pias a naikari a daga ti Hawaii a pagsakduan iti kinasirib.

"Saan a kinayat idi ni tatangko iti agbalin a US citizen," kuna ni Jackie Pias Carlin, author iti libro a maipanggep iti Paia Sugar Camps a dimmakkelanna. "Iti tunggal tawen idi, mapanko pik-apen ti green card ni tatang dita post office tapno siak a mismo ti mangsungbat kadagiti banag a kayat a maammuan ti imigrasion kenkuana ket kalpasanna, ipaw-itko met laeng nga isubli. Arapaap idi ni tatangko ti agawid idiay Filipinas, ngem saanna a natungpal dayta."

Idi tawen 1965, inpalubos ti Immigration and Nationality Act iti Estados Unidos kadagiti trabahador a Filipinos a maipalubos kadakuada a petisionan wenn ikuyog dagiti pampamiliada idiay Hawaii. Daytoy nga akta ket kangrunaan a naiturong kadagiti professional--nangruna iti benneg ti medisina a nangipaay iti serbisioda iti dumakdakkel a populasion ti Hawaii.

Kas ken ni Artemio Baxa, maysa nga abogado idi a nagtrabaho iti maysa kadagiti kadakkelan a law firms iti Manila. Idi ipakada ni Baxa iti boss ti pagpapaayanna a law firm a kayatna a mapan danonen ni tatangna nga adda idin idiay Maui. Immisem laeng ti boss ni Baxa sana kinuna kenkuana. "No mapanka idiay Hawaii, agpuroskanto iti pinya."

"Idi addaakon iti Hawaii, napaneknekak a pudno ti sao ti bossko," linagip ni Baxa. "De-adalak. Masters degree iti kina-abogasia, ngem naikkanak laeng iti part-time job a kas "bellhop." Narigat ti trabaho daydi amak, ngem mariknak iti kinaanus, sakripisio, pammateg ken ayatna kadakami nga agkabsat, ni Arnold."

Mabalin a kunaen ti amak kadakami: "Napanan dagidi a kuarta nga impaw-itko kadakayo a pagadalyo koma idiay law school wenno kumporme a mayuloyo a kurso?"

Ngem saan ketdi a binabalaw ni Baxa ti nagbalin a desision ken gasatna iti Hawaii. Inggaedna ketdi iti nagtrabaho agingga a nakaurnong iti kuarta a nakaanay a ginastosna a nagbasa ken para iti bar examination iti Hawaii.

Ita, retiradon a hues ni Baxa iti Second Circuit Court ti Maui County. Isu pay ti mangibagi ti Maui iti Board of Regents iti University of Hawaii. Aktibo iti komunidad ken namagbaga iti Maui Filipino Centennial Committee Celebration [MFCCC]. Sakbay a nagun-od amin dagitoy ni Baxa, nabayag a nagserserbi a kas Deputy Prosecuting Attorney. Idi 2002, napadayawan a kas "Outstanding Filipino American."

Maysa kadagiti kaunaan a trabaho ni Baxa iti Maui isu ti kina-Community Aidena iti Maui Economic Oppurtunity [MEO]. Kunana a dakkel a paset iti biag ken pakalaglagipanna daytoy a trabahona gaputa nakita ken nasubaybayanna no kasano ti panagprogreso dagiti Filipinos iti Maui. Maragsakan a nangitangsit gapu iti kinadeterminado dagitoy a ka-Filipinoan a naaddaanda iti maysa agingga iti tallo a trabaho. No ania ti imbungana, nakagatang dagitoy iti bukodda a balay. Daytoy ti mangipaneknek a nasaldet ni Filipino nga agtrabaho, nangruna kadatayo nga Ilokano. Kuna ni Baxa, "narigrigat nga amang ti biag idiay Filipinas ngem iti Hawaii."

"Napintas a lugar ti Maui para kadagiti Filipinos nga ammona ti aggaggaget nga agtrabaho. Ti agsalukag a naimbag isu't makaragpat iti balligi," innayon ni Baxa. "Arigna iti dua a dalan ti pagdaliasatan ti kaaddatayo iti Hawaii: "Adu ti magun-odtayo a pagsayaatan nga itden ti Maui kadatayo, ken adu ti magun-od ti Maui a pagsayaatan kadatayo a Filipinos. Idi, adda dagidi ammatayo a nagtrabaho iti kaunasan ken kapinyaan. Ngem ita, saanen. Simmangpeten dagiti baro a henerasion ni Filipino ditoy Hawaii. Addan nagtrabaho iti hotel, nurses, doktor, mangisursuro, bangkero, abogado, politiko ken kdpy. Asino pay ngarud iti mayat nga agtrabaho iti kaunasan wenno iti kapinyaan? Ngem laglagipentay' koma a no saan a gapu kadagiti sakadas, awantayo ita iti Hawaii. Dagitoy a sakadas ti nanglukat ti dalan para kadatayo. Ita, dagiti Filipinos ti nagbalin ken kankanayon a mangsupusop iti kangrunaan a panggedan iti Hawaii."

Iti 2000 US Census, naimaldit nga adda agarup 21,804 a bilang dagiti Filipinos iti Maui County, wenno agarup 17 a porsiento iti populasion. Ngem mamati ni Baxa a ngan-ngani apagkatlo iti bilang dagiti Filipinos iti Maui. Nagduduma ketdi a klase ti trabaho ti kabaelan nga aramiden ni Pinoy.

Iti biang ni Vince Bagoyo, Jr., napan diay Maui idi agtutubo pay laeng tapno makitipon ken ni tatangna-- maysa a 1946 sakada. Inladawan ni Vince no kasano ti rigat iti biag idiay Filipinas. "Narigat nga agpayso, ngem adda ragsak a marikna," kuna ni Bagoyo. "Narigat iti mangpanaw iti ina a daga. Maulila ti riknam a mangpanaw iti pamilia ken gagayyemmo a kinadakkelam, ta ammoda a dikanton agsubli kadakuada."

"No kitaen ti estado dagiti Filipinos iti komunidad, mabalin a kunaen a dakkelen ti nagappuanantayo. Kas maymaysa, mabalintayo a paralisaren ti trabaho iti Hawaii," immisem ni Bagoyo. "No kunam kadagiti ka-Filipinoan a saanka a mapan agtrabaho iti daytoy nga aldaw, ma-bankrupt ti intero nga estado ti Hawaii. Kasta ti kabileg ken kadakkel nga ipapaay a kontribusion dagiti Filipinos iti nagduduma a klase ti pagtrabahuan iti Hawaii. Naanus ken manakaawattayo ngamin. Ken nagaget pay."

Segun iti palawag ni Pias Carlin, mangrugrugi pay laeng ti proseso iti panagramut ti kultura ti Filipino iti Hawaii. "Saan pay a nagbukar a husto a kas koma iti maysa a sabong. Saan pay a nangrugi nga agadiwara ti kinabanglo ni Filipino. Ngem masapul ketdi a maasikaso ti tunggal mula-- ni Filipino," kuna ni Carlin. "Adu pay ti mabalin nga ipakitatayo a kabaelan nga aramiden kadagiti sabsabali a puli. Adda gagem tapno agballigi dagiti Filipinos."

Mamati ni Baxa a ti panakipaset iti politika ti kangrunaan a mangyabanse kadagiti Filipinos. "Masapul ngarud a makipartisipartayo iti gobierno," kunana. "Ken uray pay addatayon sadiay, saan a makuna a miembrostayo iti komunidad. Kayatko a makita nga ad-adu pay a Filipinos iti agpaidasig para iti political office."

Kas ken ni Bagoyo, nagserbi daytoy a kas direktor ti Maui Department of Water Supply, direktor ti Department of Housing and Human Concerns ken miembro ti Konseho iti Maui County.

Nupay nakurapay laeng ti nagtaudan a pamilia dagiti dadakkel ni Vince, inpalagipda kenkuana iti kinaimportante ti edukasion. Kas iti inaramid dagiti dadakkel ni Bagoyo kenkuana, impalagipna met iti balasangna iti kinaimportansia ti kaadda ti adal.

Insuro pay ni Vince iti balasangna nga itandudona ti puli a naggapuanna.

"Naobserbarko ngamin dagiti dadduma a nataengan a Filipinos. No damagen dagitoy a nataengan kadagiti annakda no ania ti puli a naggapuanda, kanayon a maudi nga ibagada ti kina-Filipinoda. Kasda la ibain iti kina-Filipinoda," kuna ni Bagoyo.

"Kunak kadagiti annakko: no adda agdamag kadakayo no asino kayo, yuna nga ibalikas iti kina-Filipinoyo. Nabaknangtayo iti kultura. Saanyo nga ibain ti naggapuanyo. Kasarita dagiti appoyo a lallakay, ken pagadalan dagiti estoria nga ibagada kadakayo no kasano ti yuumayda iti Hawaii. Pagadalanyo no kasano ti rigatda a nagtrabaho iti plantasion-- iti kaunasan ken kapinyaan," innayon ni Bagoyo.

Iti biang ni Lawrence Pascua, pundador ti Bituing Silangan Folkdance of Maui, naobserbana kadagiti agtutubo a Filipinos daytoy. "Arigna a di kayat a taliawen dagitoy nga agtutubo a Filipinos ti ramut a naggapuanda. Ibainda pay no ania ti mariknada iti maipapan iti kultura ti Filipino," kuna ni Pascua.

"Pudno. Naapektaranen a namimpinsan ti umuna ken maikadua a henerasion dagiti Filipinos nga adda iti Hawaii maipanggep iti Cultural idiosyncrasies," inlawlawag ni Pascua.

Puro Ilokano dagiti primaria a nagtrabaho idi iti kaunasan ken kapinyaan ti Hawaii. Kayumanggi, saan met a nangisit a tattao. Nangisit laeng ti sikoda a mangpasimudaag iti kina-Ilocanoda.

Saan ketdi a kas kadagiti Tsino a napan idiay Filipinas tapno agkomersio, wenno dagiti Espaniol a nangdappat ken nagturay iti Filipinas iti mapattapatta nga uppat a gasut a tawen. Adda met idi dagiti Tagalog ken Bisayanos a napan nagtrabaho iti kaunasan iti Hawaii, ngem ad-adu nga amang ti bilang dagiti Ilokanos.

Nabayag met bassit a panawen ti inuray ni Pascua sakbay nga intandudona ti kina-Filipinona. "Idi addaakon iti kolehio, dita a narugiak a nasursuro ti sala a folk dances. Dagitoy a kannawidan ti saan a maawatan dagiti sabsabali a puli. Datayo ti rumbeng a mangitandudo ti kinaasinotayo. Ket manipud idin, naamirisko a rumbeng nga itangsit ti kultura ti Filipino," kuna ni Pascua.

Ngem saanen a kas idi kupong-kupong a panawen. Adun ti nagbaliwanna. Mangrugin a maamiris dagitoy nga agtutubo iti daytoy a henerasion no kasano ti kinapateg iti panakapatalinaed ti namulagatan a kultura. Ken tapno ad-adda pay a mayam-ammo dagitoy a kinabaknag a kultura ni Filipino, mairaman payen a maipabuya kadagiti pasken, piesta, pageants ken iti benneg iti arte, traditional foods, kostumbre, sala ken pagsasao tapno mataginayonda iti lagip.

"Rumbeng laeng a mataginayon ti kulturatayo a Filipinos. Masapul a kanayon a malagip-- ti ramut a naggapuantayo saanen laeng kadagiti piestaan," daytoy ti nalawag nga inbatad ni Chastity Baysa, nabalangatan a Ms Maui Filipina 2006, a tinawen a maangay a pagsasalipan dagiti babbalasang iti Maui. Maysa daytoy a scholarship pageant nga esponsoran ti Maui Filipino Community Council [MFCC].

Para ken ni Macario Pascual, maysa a nalatak a pintor ti Maui, ti agpinta ti maysa a wagasna tapno maipeksa ken mailadawanna ti kultura ni Filipino.

Ni Pascual ket anak ti maysa a sakada a napan iti Hawaii idi 1946. Tubo iti Ilocos Norte ken napan idiay Maui a kaduana ni inangna idi agtawen laeng iti lima.

Kuna ni Pascual a saan a naragsak iti biag ti agnaed iti plantasion. Ngem dimmakkel ni Pascual a napnoan sirib iti baet ti kaaddana iti plantasion. Rinugianna ti nagipinta wenno nagdrowing kadagiti plantation workers. Nagbalin ketdi nga inspirasionna dagitoy a sakadas iti kina-pintorna.

"Ti America ti lugar ken disso iti mabalinmo a pakagun-odan dagiti banag a kayatmo, ken iti panangpadur-asmo iti bukodmo a kabaelan. Agsakripisio, trabahuen dagiti banag a saan a kayat nga aramiden ti sabali."*
_______________________________