Ti Diary ni Esmeralda

LINUKIB ni Esmeralda ti diary. Espesial ken nakalalagip ita a bulan para kenkuana. Ita ti maika-sangapulo a tawen nga anibersario ti kasarda ken ni Ben, ti kaingungotna. Ditoy a diary ti pakabukkaan ken nangipempenanna ti namaris a pakasaritaanda ken ni lakayna. Ken ditoy met la a diary ti nangimalditanna ti kapadasanna iti biag-- ti pannakauyaw, panangrabrabak ken apalda kenkuana manipud kadagiti tao nga asideg iti pusona idi adda pay la sadiay Filipinas.

Nagtugaw ni Esmeralda iti iking ti katre sana pinadalanan ti diary:

"Dear Diary, naam-ammok ni Ben iti naminsan a panagbakasionna sadiay Filipinas babaen ti maysa a gayyem. Tubo iti ili ti amianan a paset ti maysa a siudad iti Ilocos idinto nga asideg iti Manila ti ili a nagtaudak. Diborsiado ni Ben iti ikit a nakiasawaan ken nangala kenkuana iti Hawaii. Ngem saan a kasta ti kababa ti panunot ni Ben tapno aramatenna lang ti ikitna a rangtay ti yuumayna iti Hawaii. Ketdi, parbo ti napasamak a kasar. Ginusto ken plano ni ikitna a tulongan ni Ben a kas paset ti katulaganda tapno tulongan met ni Ben ti sabali.

Agtawenak idi iti beinte siete. Agtayagak iti lima a kadapan ken uppat a pulgada, atiddog ti buokko, kayumanggi, ken adu ti agkuna a kaing-ingasko kano ni Sarah Geronimo. Diak libaken, ngem adda bassit agpayso pagkaarngianmi ken ni Sarah. Ken saan la a dayta ti mabalin a maipannakkelko, nagturposak met iti kolehio a banag a dakkel ti naitulongna ita iti agdama a trabahok. Ken wen, diak met ketdi paarus no panagpuspos iti uneg ti balay ti pagsasaritaan.

Naragsak a naliday, Dear Diary, ti panagtumpong ti dalanmi ken ni Ben. Diak malagipen no asino kadagiti gagayyemko ti nangiyam-ammo ni Ben kaniak, ngem nalawag ketdi iti panunotko no apay nga inawatko ti ayatna. Siguro, intuding ti Dios ti gasatko tapno maasawak ni Ben iti laksid dagiti nagkaadu a tubeng, panaguyaw, pananglais ken panagapal a nalak-amko bayat ti pangidatonna ti ayatna kaniak. 

Nupay ammok idi a diborsiado ni Ben, raemek gapu ti panangipudnona kaniak ti estado ti biagna ken arapaapna para ti masakbayanmi. Ken diak met lagidawen ti bagik ken pagbabaywan ti nagbalin a desisionko no apay a naaramidko ti nakiwinnaswas iti dati a kaayan-ayatko gapu ta masansan a saankami nga agkinnaawatan kadagiti babassit a banag.

Kangrunaan a lapped kadagiti arapaapko ket isu dagiti tao nga asideg met la iti pusok. Saan laeng a dayta, kinatkatawaandakami pay. Traidorda iti likudak, kunak, ta nasayaatda kadakami ken ni Ben no sisasangokami a makisarita kadakuada. Ket no nakalikudkamin, kasla maiduyok ti natadem a punyal kadakami. Nasakit daytoy nga aramidda ta ipagarupko no isuda ti umuna a makaawat kaniak-- kadagiti nalayog nga arapaap a kayatko a tun-oyen, ngem saan gayam. 

Dear Diary, diak pulos nagbabawi iti daytoy a desisionko ta isu ti puon no apay a nagun-odko ti balligik ita-- ket gapu ti daytoy, nairaman met a natulongak dagiti tao a nangpuris ti pusok. Wen ta uray sinaktandak, agbalinka gayam a natured a makibinnalubal ken makigabbo kadagitoy a karit ken pannubok ti biag. Ken ni Ben, nakitak ti pudno nga anag ken ladawan ti pannakaibanag ti biag.

Dear Diary, dagiti nagannakko idi ti immuna a tubeng iti panakiasawak ken ni Ben. Pinagkedkedanda ket dida pulos kinayat wenno inawat ni Ben iti uray kaano man. Uray pay dagiti kaarubami, kabagiak, ken am-ammok-- nakikaysada kadagiti nagannakko. Pinagkaykaysaandak. Arigna a dida kayat a magun-odko dagiti arapaapko. Narimat nga agpayso ti lawag dagiti bituen sadiay langit, ngem kunak, narimrimat koma pay ti biagko no maysaak kadagiti bituen.

Ta kasano ngamin, aya, kabsat, a kayatda ni Ben ket adda rangkapna. Kayatko a sawen, pilay wenno ladso--  saan a makapagna ti asawak. Ti kasakit ti nakemko, inunnaanda pay nga impadto dagiti mabalin a pasamak iti relasionmi. 

Ngem diak dinengngeg ida ta napigpigsa ti awis ti arapaapko a para met la iti pamiliak-- para kadakuada. Wen, malaksid ti pigsak a maitulongko ken ni Ben, ti wheelchair ti sabali a kabadanganna tapno madanonna ti kayatna a papanan.

Ngem kas nakunakon, saanko a pagbabaywan daytoy uray adu ti rigat, tuok ken panagsakripisiok ngem dagitoy ti nangitunda kaniak tapno maluktan ti pusok ken panunotko nga ad-adda pay nga umasideg iti Dios. Saan laeng nga asi ti nagubbog iti pusok no di ket dagitoy ti nagbalin a bugas ken ramen ti biagko iti agdama. 

Saanak a nagbalin a para sullat iti pannakawaw ti asawak, ngem nagbalinak a kiredna tapno matungpal dagiti nakapenpen nga arapaapna. Agpayso, arapaapko met idi ti makaumay iti Hawaii, ngem diak pulos inaramat ni Ben a kas rangtayko. Inayatko ketdi ken impaayko ti pusok a para la kenkuana. Agserbi bilang asawa. 

Ayat ti nagari iti kaunggak, saan ketdi a puro kaasi.

Dear Diary, nakas-ang ti nagpasaranmi ken ni Ben bayat ti panangunormi ti desdes dagitoy a pannubok. No maminsan, diak kayat a kapinnerreng dagitoy a karit iti biag ta kiddisenna ti pigsak ken pukawenna ti namnamak. Diak kayat nga ay-ayen ti bagik gapu ta ibilangko a nakapuyak, ngem kasano a maragpatko ti nalayog nga arapaapko no diak sarangten ken lusotan nga umuna dagitoy a pannakasuot? Baybay-ak kadi lattan nga ilupitlupitnak ti pannakaidadanes? Mamatiak iti pilid ti biag a kunada. A, siak ti agmandar iti panunotko...

Ngem iti naminsan, Dear Diary, adda tiempo a kayatko ti agsuko. Ngamin no ipasiarko idi ni Ben a naka-wheelchair iti lawlaw ti poblasion, makitak latta ti panagsala ti bibig dagiti tao a masabatmi iti dalan. Agiinnaraasda, agiinnisem sada agpaggaak. Nakaturong ti imatangda ken ni Ben. Ammok nga uyawenda.

Imbes a tutopak ida gapu iti aramidda, saan, pinasimbengko ketdi ti panunotko. Diak inkankano ida, pinatibkerko ti nakemko. Impakitak ketdi kadakuada ti panangisakitko ken ni Ben. Inagkak ken inarakupko ni Ben iti nairut. Wen impariknak ken ni Ben a nabara a kas iti gumilgillayab nga apuy ti arakupko kenkuana. Impariknak ti kinasam-it ti agekko kenkuana. Pinetpetak ti dakulapna a kas pammatalgedko a diakto pulos baybay-an. Nga addaakto nga agnanayon iti sidongna-- iti rigat man wenno gin-awa, iti liday wenno ragsak, iti pannakaidadanes ken pannakirinnupak. Ket ti inaramidda kadakami ken ni lakayko, ammok a sangkatipping laeng daytoy a karit ken pannakausot a masagrapko iti kinalablab dagitoy a tattao.

Dear Diary, saan gayam a dita ti nagpatinggaan ti amin. Iti kaaddak ti Hawaii, nariknak a kasla simmurot ti pinanawak a gasat a nalak-amko idiay Filipinas. Ad-adu ita dagiti sugsog ken sulisog, ballikid ken ballusong a panunot ti tao. Western-style ken liberated a kunada. Umar-arubayanda kaniak. As-asidegda ita ta kasda la tekka a kimmpet iti minuyongan ti hardin ti pusok. 

Kunada, "Ubingka pay, apay a dika sumapul iti sabali? Naragsakka met la kadi iti sidong ni lakaymo?" 

Dear Diary, diak impalubos a maiteppangak iti bungnga ti pakasulisogak ken mabalinko a pagbabaywan iti kamaudianan. 

Innayonda pay, "Hawaii ditoyen, neneng. Agpraktikalka!" 

Ala wen nakunak iti bagik, ammok, nalakak laeng nga aramiden ti ibagbagada, ngem ti maysa a pagbiddutan, mansaanna ti sibubukel a kinataok-- ti kararuak. Isuda aya ti agsagaba? 

Manen, diak tinutopan dagitoy rinuker a pampanunotda ta asinoda koma a mangbilin kaniak ti rumbeng nga aramidek? Wenno mangipili ti ayaten ti pusok? Ammoda a siaasawaak. Mabalin a susuotendak, ngem maysada a bato a pakaitibkolak iti sangnguanak. Tubengda kadagiti nadarisay nga arapaapko a kayatko a magun-od. 

Agpayso, nagbalin a rangtayko ni Ben iti yuumayko ti Hawaii, ngem diakto mulitan ti panagtalekna kaniak. Parubrobak pay ketdi ti pabelo ti ayatko kenkuana tapno ad-adda a lawaganna ti dalan a talaytayenmi. Wen, Dear Diary, dagiti annakmi ti angesmi ken ni Ben tapno mamagsilpo dagiti pusomi.

Kinapudnona, Diar Diary, kinunkunada pay idi a diakto pulos makapan iti Hawaii ta dinakto kabaelan a petisionan ni lakayko. Siguro, gapu ngata, a, ta pilay isuna ket saanen a makapagbannog-- iti panangipagarupda. 

Kunkunada pay a tultulongan ti gobierno isuna gapu ta di makapagna. Ngem dakkel a biddut dayta a panangipapanda. Di ammo dagitoy a tattao a naalikuteg ti panagpampanunot ni lakayko. Ken nasikap. Ammona nga ipamuspusan dagiti banag a kasapulanmi iti panagbiag. 

Sa maysa pay, nadayaw ti panggedanna, addaan iti bukod a balay ken sabali laeng ti cottage a papaupaanna a nayon ti pamastrekanna, makamaneho iti truck a luganna, agluto, agdalus, agaywan kadagiti ubing, makadigos ken makapelles nga agmaymaysa. Ken alagaden ti Dios ni lakayko iti relihion a nakikamenganmi. Ket kas kenkuana, napasnekak met nga agkararag.

DEAR DIARY, kalpasan ti mano a tawen a kinagubgubalko dagitoy a pannubok ti biag, sika met laeng ti nagbalin a saksik. Sika ti nangilanadak dagitoy a sikretok iti biag. Sika, Dear Diary, a kanayon a kapatpatangko iti inaldaw-aldaw ken nangimalditak ti amin a mapaspasamak kaniak. Namaris man wenno nalidem ti biag, sikat' kinataktakunaynayko. Ken ni Apo Dios a nangikamangak ken nangyasugak dagiti problemak, agyamanak ta impangagnak. Dagiti tallo a balikas a napnoan kaipapan, "I love you," a kanayonko nga ibagbaga ken nagbalinen a paset ti biagko--  naitalimengda iti puso ni Ben.

Dear Diary, ita a maikasangapulo a tawen nga anibersario ti kasarmi ken ni Ben, palubosannak ta siripek pay maminsan ti naglabas-- uray apagbiit. Apagtaldiap. Ta uray nagluniten dagiti sugat ken nagmawmawen ti panaas iti barukong, nangyegda ti ragsak kaniak--  iti agnanayon. 

Wen, maipanpannakkelko ita ti balligik kadagiti tao nga iti naminsan, nagbalinda met a paset ti biagko nupay nasaktanak iti inaramidda. Nagbalinda met a rangtay iti balligik. Ken kasilpo ti arapaap ken angesko. Iti mabiit, umayto metten dagiti nagannak ken kakabsatko tapno dennaandak. Maymaysanton ti pamiliak-- iti Hawaii. Agragrag-o ti pusok iti ragsak!

Kamaudiananna, Dear Diary, kastoy ti masaok: "Saan koma nga aramaten dagiti dadduma a kadaraan dagiti assawada tapno agbalin a pasaporteda nga umay iti Hawaii ket kalpasanna, idiborsioda met la ida. Taliawenda koma ti nakautanganda iti naimbag a nakem..."

Napasennaay ni Esmeralda idi nabasana aminen a linaon ti diary. Inagkanna ti parupa ti diary sakbay nga inkalubna. Saan a nadlaw ni Esmeralda nga itay pay la gayam a buybuyaen ni Ben bayat ti panangbasana iti diary. Timmakder ni Esmeralda sana inasitgan ni lakayna. Indingpil ni Esmeralda dagiti bibigna iti bibig ni Ben. Isem ti insupli ni lakayna. 

"Happy Anniversary, Baket! 'Maykan ket nakasaganan ti taraon. Itay pay nga ur-urayendaka," kinuna ni lakayna. 

Pinetpetan ni Esmeralda ti dakulap ni Ben sana induron ti wheelchair ni lakayna a nagpakusina.*


TI DIARY NI ESMERALDA
Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am Observer, November 2009 Issue

wwwfilamobserverarticles.blogspot.com/
www.samiwengkenayatnirudy.blogspot.com

_____________________________________