NO NAGINAD ITI PANNAKAKIPAAY TI HUSTISIA

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

Di Nakapappapati, Ngem Pudno
ni Rudy Ram. Rumbaoa
November Fil-Am Observer Article


NO NAGINAD ITI PANNAKAIPAAY TI HUSTISIA


IDI Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, rinibribu a Filipinos ti nailista ti naganna a maikameng iti puersa ti armada ti Estados Unidos. Naggapu dagitoy iti sabalisabali a grupo a kas iti Philippine Scouts, Philippine Commonwealth Army ken dadduma pay a mabigbig a gerilia wenno rebulosionario a tignay. Naited kadagitoy a Filipinos ti responsibilidad a makirupak kadagiti kabusor iti pannakikammayet ken pannakikaysana iti armada ti America.


Aldaw ken rabii nga awan sarday dagitoy a Filipinos a nagbantay kadagiti puesto a destinoda tapno masalakniban ken malapdan ti ania man a pannakaraut manipud iti kabusor. Adu a sakripisio ken panaganus. Iti laksid ti rigat a nalak-amda, kas da la bulsek a mangnamnama iti isisiray ti lawag manipud iti sipnget a nanglikmut kadakuada iti kabambantayan a naggiananda tapno maliklikan ti pannakakemmeg, nayadayoda pay kadagiti pamiliada. Ngem awan gasat dagiti dadduma, nakemmeg ken innala ida dagiti kabusor; nagbalinda a prisoners-of-war, naparparigat ken nasentensiaan iti dusa a patay. Isuda dagiti Filipino a nangirisgo iti biag ken daton a nagpaay para iti amin a Filipinos ken iti nagan ti Estados Unidos.


Gapu iti napudno a serbisio a naaramidan dagiti Filipino, inkari ti gobierno ti Estados Unidos a maited kadakuada ti benepisio a kapada nga awaten dagiti sabsabali pay a pagilian a nagserbi iti armada ti America. Karaman ditoy a benepisio ti health care, pension money ken college money.


Nupay kasta, iti pannakaipasa ti paglintegan a maawagan iti Rescission Act of 1946, naikkat kadakuada ti naikari a kalintegan a mangawat iti benepisio. Ti nakas-ang pay, nairaman ti saan a pannakabigbig ti kalintegan dagiti nakakompleto iti kina-first enlistment a makipagili iti America. Ket gapu iti daytoy a paglintegan, maibilang wenno maikonsiderar a saan nga aktibo ti serbisio nga impaay dagiti Filipino ket nailibak wenno pinaglikudan ti EU ida- iti ababa a pannao, naibasura ti benepisio ken/wenno prebilehio a karbengan ken pannakabigbig a legal ti serbisio nga impaayda  iti armada idi nakirupakda kadagiti kabusor iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan.


Iti nasapa a paset ti tawen 1980, timmaud dagiti tignay-protesta a mangkidkiddaw iti pannakaited ti naikari a benepisio kadagitoy a Fil Vets. Nagwaras no di pay napalawa ti suporta dagiti tattao kadagiti beterano- ti panangirupirda ti kalintegan dagiti Fil Vets a makipagili iti America ken pannakaipaay kadakuada ti "injury compensation and treatment" no mataming ti salun-atda kadagiti Veterans Affairs hospitals.


Ket nupay iti likudan ti panagintutuleng ti gobierno ti America kadagitoy iyar-arungaingda, saan a nagsarday ken nagtultuloy latta met ti tignay-protesta dagiti beterano ayatda la a mapatgan ti kiddawda. Adda met dagiti nakisimpatia- dagiti bukod a pamilia, gagayyem, makaam-ammo ken grupo a nangipaay iti pannuporta tapno luktan ti America ti lapayagna. Ken uray pay ti komunidad dagiti Filipino-Americans, nakikammayetda met iti tignay nga inyuswat dagiti beterano. Indawatda pay iti gobierno iti panangsirig ken pannakatingiting a naimbag ti nasao a dawat tapno maikkan konsiderasion iti pannakaited ti naan-anay a suporta iti Filipino Veterans Fairness Act- maysa a linteg a mangilunglungalong iti pannakaited ti karbengan a makipagili iti Estados Unidos dagiti Filipino a nakakompleto iti kina-enlistment iti armada.


Idi tawen 2009, immay ti dakkel a balligi kadagiti beterano idi pirmaan ni Presidente Barack Obama ti American Recovery and Reinvestment Act [ARRA]- a nakaipalaonan ti Filipino Veterans Equity Compensation ken mangibagbaga iti madagdagus a pannakaited ti pannuporta wenno ayuda kadagiti beterano a Filipino iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan. Agdagup iti $198 million equity compensation wenno maawat ti tunggal maysa ti bingayna nga one-time lump sum payment nga agdagup iti $15,000 kadagiti US Citizens ken $9,000 para kadagiti non-citizens.


Nupay ti laengen pannakaited ti makuna a "kompensasion" ti kurangna, naiget ken arisiten latta met a naimbag ni Uncle Sam dagiti pudno a nagserbi iti armada. Saanna latta met basta yawat a kasla mamaen ti nasao a gatad. Isu a nagtalinaed latta a nakiro ti estado dagitoy a Filipino veterans gapu iti multiple classification a listaan nga iggem a dokumento ti Department of Veterans Affairs [DVA].


No nakalista ti nagan ti maysa a beterano iti US Army ken nagserbi daytoy iti salinong ti Philippine Scouts, makuna a pudno ken kualipikado. Ngem sumango met iti adu a tubeng gapu iti makunkuna nga "structural ken bureaucratic barriers" wenno bangen/lapped iti pannakaited ti benepisio kadagiti beterano nga adda iti salinong ti Commonwealth Army ken gerilia wenno rebulosionario a tignay.


Kalpasan iti panagipilaan idi tawen 1946, naaramid ti maikadua a pannakabilang ti nagnagan dagiti beterano idi 1948. No maibasar iti agdama a pagrukodan iti pannakabigbig a nagserbi ti maysa a beterano idi Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, masapul nga idatag ti beterano a karaman [isuna] ti naganna iti listaan ti 1948 ken ti discharge papers-da.


Idi Disiembre 29, 2011, nasurok a 24,000 a Filipino WWII veterans ti diskualipikado wenno nailibak ti kalinteganda a mangawat iti benepisio. Adda met agarup 4,000 a beterano ti agur-uray iti resulta ti panagapelada iti Board of Veterans' Appeal [BVA]. Ket kadagiti 66 a pagilian a kaaliado ti Estados Unidos iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, dagiti laeng Filipinos ti nailibak ti kalinteganda ken/wenno saan a naited iti umisu a benepisio a rumbeng nga awatenda.

Ket daytoy ti kinapudno, adut' maaramid ti kuarta- mapagtignayna amin a banag. Ngem makatulong kadi daytoy a mangkoreher wenno mangilinteg ti inhustisia ken diskriminasion a nalak-am ken nagpasaran dagiti ing-ingungotentayo a beterano? Saan. Nalabit, no saan a dagitoy a kalak-amanda ken sakripisio no kasano ti rigat iti kaadda ti gubat, nakaadalda ngata met wenno nakastrekda iti napimpintas a pagtrabahuan tapno masuportaran dagiti pamiliada. Nalabit, naited ngata met kadakuada ti pudpudno ken umisu a pannakataripato ti salun-at no kasapulan ken malapdan iti gradual a panagsalog ti salun-atda.

Gapu ta kaaduan kadagitoy a beterano ti agtawenen iti 80s ken 90s, mauraydanto pay ngata nga awaten ti kompleto ken umisu a benepisio no naginad met iti pannakaipaay ti hustisia kadakuada?