Ni Kayong Dolpo

[nabulod ti ladawan]

NI KAYONG DOLPO
Sarita ni Rudy Ram. Rumbaoa
[12.31.08] 
 

 
"APAY ngamin a dimo nayunan ti allowance dagiti annakmo? Singkuenta a doliar, makaanay aya dayta a gastosenda iti makabulan? Numuna ket idiay pay met ngarud Oahu ti pagbasaanda. Dimo la kaasian ida," malasinko a dagus ti boses ni Manang Eliza nupay saanak pay a nakalaem iti balay. Sangsangpetko a naggapu iti trabaho iti dayta a bigat ti Lunes. Rabii wenno graveyard ti oras ti trabahok. Maysaak a nurse iti pagtaraknan dagiti nataengan ditoy Maui.

"Nayunam, kunam? Naglaingda nga aggastos. Nasaysayaat ti kasta tapno ammoda ti aginut," inyingar ketdi ni Kayong Dolpo ken ni manang.

"Ngem im-imutam dagiti annakmo. Dimo la ammo ti rigatda a mangbennat ti gastosenda. Sa maysa pay, saan met la a ti panagbasada ti paggastoanda. Ti upa ti balay, taraon ken pagpleteda a mapan agbasa," makapungtot nga isungbat ni manang ken ni kayong.

Ay, apo! Kanayon latta a binigat a pagarmusarko iti kastoy a situasionda. Awan kadin ti sabali a mapanunotda nga aramiden? Saanak a dagus a limmaem. Nagmattiderak pay laeng iti ruar ti balay. Kayatko a denggen no ania pay ti pagsaritaanda. Anusak nupay agkarkaradakaden ti boksitko gapu iti bisinko.

"No dimngegka kaniak idi a ditoy la koman Maui ti nagbasaanda, awan ti kastoy a parikut ita. Makainutta pay koma. Agasem kad' ti ngan-ngani beinte mil a gastosenda iti makabulan? Dua dagiti annakmo nga agbasa sadiay. Pangalaam iti kasta a gatad iti binulan?" naturay ti timek ni manang.

Ur-urayek ti sungbat ni kayong Dolpo ngem kasla awan ti nangegna ken ni manang.

"Dimo pay kailiw ida. Uray koma iti panangsarungkarmo kadakuada no kasano ti kasasaadda. Ngem adtoy, addaka latta nga agmalmalem iti balay. Dimo pay mairapin nga igatangan iti sukat ti perdi a ridaw dita salas," imperkak latta ni manang. "Insingasing pay ni kasinsinmo a Jayjay iti panakatarimaan ti balay tapno adda umay agupa ta isu pay ti pamastrekan, ngem awan latta!"

Saan a simmungbat ni Kayong Dolpo. Kasta lattan ti ugali ni kayongko. No maminsan, ti laeng bagbagina ti ammona. Ket pudno ti sao ni Manang Eliza, dina pay mapanunoten a sarungkaran dagiti annakna idiay Oahu. Mamin-ano koma laeng a mapanna duklawitan ida. Maminsan iti makalawas wenno mamindua iti makabulan. Dina maitured iti aggasto. Di pay mairemediaran ni kayong ti nasurok a sangagasut a doliar a pagplete manipud iti Maui agingga idiay Oahu. Agusar, a, ti credit card ti paglainganna.

Ngem awan. Ni Manang Eliza ketdi ti ibaonna. Ammo met ni kayong nga agtrabaho ni manang iti pangmalem a shift. Maysa a Certified Nurse Assistant ni manang iti pagtaraknan dagiti nataengan a pagtrabahuak. Ket no saanen nga ipalagip ni manang dayta, awanen. Ti ladda ketdi ti turturongenna no kasta a saanda nga agkinnaawatan. Pumanaw ni kayong ta dina kayat a denggen ti sermon ni manang. Mapan ni Kayong Dolpo idiay Ah Foks Supermarket, ti ayuyangda kadagiti gagayemna.

"Uray kasta koma no agsapulka met iti pagtrabahuam tapno adda nayon iti ipaw-itmo kadakuada a gastosenda," ni manen manang.

"Di koma sika't agsapul iti nayon ti trabahom, laglag!" Indil-ag ni kayong. "Inka idiay Oahu ta agdedennakayo kadagiti annakmo!"

"Di sika't laglag," insubalit ni manang ken ni kayong. "Abusta manipud idi nagretirokan iti trabaho a kunam, awanen ti sabali nga at-atupagem. Ti la bagbagim ti ammom. Apay, makaanay aya ti sangkabassit a pensionmo para iti pagbasa dagiti annakmo? Apay, nabayadanta koma amin aya ti loan ti balay iti bangko no diak nag-home care idi? Panunotem amin dagitoy Dolpo," insingir ni manang.

"Ne, ne... 'Pay, adda met naitulongko, a?" insungbat ni kayong.

Agpayso ti kuna ni Manang Eliza. Ta nangnangngegko kenkuana idin no umayda agbakasion idiay Filipinas a nagtarakenda iti dua a nataengan a Haole. Dakkel kano ti imbayad ti pamilia dagitoy a Haole kada manang ken kayong iti binulan bayat iti panakatarakenda. Ket gapu iti dayta, nabayadanda ti balayda iti nasurok la a duapulo ket maysa a tawen a panag-home care da imbes koma a treinta a tawen.

"Ana koma ti naitulongmo? Dimo pay mapanunot a pasiaren dagiti annakmo, loko!" kinuna manen ni manang. "Dolpo, kastam lattan! No koma la ammok a kastoy idi..."

"Ah, agpapadakay' la amin...." Ammok a nabainan ni kayong iti kinuna ni manang. Pinanawan ni kayong ni manang iti kusina sana inlibagna ti ridaw. Tinarusna ti garahe, iti sango ti balay. Di mabayag, nagandar ti makina ti nalabbaga a luganna a pick-up truck.

Tinarengtengko met ti naglemmeng iti sikigan ti balay ta amkek a makitanak ni kayong. Idi makaruaren iti inaladan, kasta unay iti panangpatarayna ti luganna. Sigurado nga idiay ayuyangna ti papananna, kunak.

Inurnos ni manang ti bagina idi makalaemak. Ammok nga imbubosna ti maem-em-eman a sakit ti nakemna. No koma la makita ni kayong daytoy, nakunak, ta nalabbaga iti lawlaw ti bukel dagiti matana ngem diak impadlaw a nangegko ti nagsubanganda.

"Aglablabesen dayta a Dolpo, hah!" Kunana idi matimudna ti kaaddak iti uneg.

Diak sinungbatan. Kayatko a denggen ti sabali pay nga ibaga ni manang. Sa maysa, diak kayat ti makibiang iti susikda. Problemada nga agasawa dayta. Ngem no aniaman ti desision ni manang, masapul a nakasagaanak. Makikabkabbalayak laeng kadakuada. Kabaelak met ketdi ti mangupa iti pagyanak, ngem diak kayat a panawan ni manang nangruna ket kastoy met ngarud ti mapaspasamak kadakuada a dua.

Maasianak unay ken ni manang. Abusta isu ti agluto, agdalus ken aglaba iti aruatenmi, adda met ni kayong dita nga awan man la ti ob-obraenna. Awan ti konsensiana a talaga. Napeklan a sadut...ken pangas!

Uray siak, napunoanak metten iti ar-aramiden ni kayong. Kanayon lattan a kasta ti masangpetak no aggapuak iti trabaho. Kanayon a riri. No saan, agsinnungbatda uray iti sango ti panganan. Mapukaw ti grasia. Ket maperdi la unay ti ganasko a mangan, isu a panawak no kua ida. Ngem no siak la a maysa, pagsaritaanda koma nga umuna daytoy a banag sakbay a maladaw ti amin. Ken tapno marisut ti problema.

"Abusta sadut la ngaruden, dina pay iparikna ti dungngona kadagiti annakna," saan manen a magawidan ni manang iti panagarimasa ti luana. "Kanayon latta a kastan dayta pangas a kayongmo," kinitanak ni manang.

"Pagsaritaanyo a dua, a, no kasano a marisut daytoy problemayo," kunak. "Ta uray siak met, napunoanakon ken ni kayong iti ar-aramidennda kenka. Iresponsibilidad nga ama." Nakemkemko ti sangik ta madlawko nga agbureken ti darak. Imbes koma nga aginanaak a naggapu iti trabaho, ngem saan. Inay-ayok ni manang.

DIAK ammo no ania ti oras itay sumangpet ni kayong. Apaglabes siguron nga alas dos ti malem. Gapu iti dayta a napasamakda itay bigat, isu manen ti pinampanunotko. Saanko a naala a dagus ti riridepak uray kayatko koma met ti maturog ta agtrabahuak manen no rabii. Ti ketdi kasasaad ti kabsatko iti tinurong ti panunotko.

Adolpho ti pudno a nagan ni kayong, ngem ad-adda a Dolpo ti birngas dagiti makaam-ammo ken gagayyemna. Nalatak ni kayong ditoy Maui. Mararaem ken maresrespetar. Agal-allangogan ti naganna iti punsionan, minatayan, pagbuniagan, pagkasaran ken uray sadino man nga inna pakadanonan. Uray pay dagiti politiko, asidegda kenkuana. Ti ngata kalaingna nga agngawngaw ti makagapu. Ngem ti kinapudnona, diak ammo.

Agtayag ni kayong Dolpo iti lima a kadapan ken innem a pulgada. Nasingpet, dayta ti masansan a kuna ni manang kaniak idi addaak pay laeng idiay Filipinas. Gistay tinawen idi ti bakasion da manang ken kayong. Inlaslastog pay ni manang ni kayong Dolpo a nalaing a makipagayam ken responsibilidad daytoy iti pamilia.

Maysa pay a nanggustoan ni manang ken ni kayong, ammona a raemen dagidi dadakkelmi. No iti langa, ala, saan met a paatiw kadagidi dadduma a lallaki ta naisem daytoy. Ngem idi dayta a kinataona...idi kanayonda nga agbakasion. Nagbaliw ngaminen. Madlaw met ket no kanayon a madennaam ti maysa a tao, agbaliw. Rummuar ti pudno a maris ti ugali ken kinataona.

Tubo ken dimmakkel ni kayong iti Siudad ti Laoag. Kuna ni Manang Eliza a nakaumay ni Kayong Dolpo iti Hawaii idi 1968 gapu iti panangpetision kenkuana ni tatangna, maysa a sakada nga immay iti Hawaii idi 1946.

Idi agangay, naammuak met la ken ni manang a saan nga isu ti immuna nga asawa ni Kayong Dolpo. Adda ketdi immuna. Ngem saan a linagidaw ni manang dayta ta nalpas kano met idin a nagsina da Kayong Dolpo ken ti immuna nga asawana. Taga-San Nicolas, Ilocos Norte ti immuna nga asawa ni kayong ken uppat ti annakda ngem agnaedda aminen idiay Mainland. Awan ti nalawag a rason no apay a nakisina ti immuna a pamiliana kenkuana-- ni laeng Kayong Dolpo ti makaammo iti dayta.

Ti pagimbaganmi a sangapulo ket maysa nga agkakabsat idi ti pinanunot ni Manang Eliza. Marigrigat laeng ti panagbiagmi idiay Laoag. Ti kaadda iti bassit a daga a natawid ti amak kadagidi nagawan a dadakkelna ti pangalaanmi iti pagbiagmi ket dayta siguro ti makagapu no apay nga insebba ni manang ti ayatna ken ni kayong tapno makaumaykami met iti Hawaii.

Gasat siguro ti panagtumpong dagiti puso da Manang Eliza ken ni Kayong Dolpo. Bakasionista ni kayong idi naam-ammona ni manang. Saan nga ipagarup ni manang nga agassideg ti barriomi kada kayong. Nasirpat kano ni kayong ni manang iti naminsan a panagpiesta ti barriomi a La Paz.

Sipud dayta, kanayon metten ti panagpasiar ni kayong idiay balay. Ti inaprisiarko idi nga ugali ni kayong, dina intan-ok ti bagina. Kayatko a sawen, saanna nga impangpangas ken ni manang a maysa daytoy a bakasionista a naggapu iti Hawaii. Siguro, napilitan lang ni kayong Dolpo a nangipudno ti estado iti biagna idi awan ti maganabna iti panagpasiar ken panagdatonna ken ni manang.

Idi damo, saan nga inkaso ni manang ti panagdaton ni Kayong Dolpo. Inkalkaliwengwengna pay ketdi. No dadduma, ilemmenganna. Adu ketdi a pannubok ti impaaramid ni manang ken ni Kayong Dolpo. Pinagsarebna iti danum, pinagluto ken pinaglablabana iti murengna. No diak mariro, pinadalusan sa pay ni manang ti ubong ti baboymi. Ta segun ken ni kayong, naglabasanna kano amin dagitoy a trabaho iti Hawaii. Dayta ti gapuna a sinintir ni manang ni kayong no makapasa ken makapudno met laeng.

Nagsubli ni Kayong Dolpo iti Hawaii a saanna a pulos nagun-od ti ayat ni manang. Inkarina ketdi idi nga agsublinto tapno tamingenna iti panangikallaysana ken ni manang a banag a nangkatawaan laeng ti naud-udi kenkuana. Ngem idi nagpakada ni kayong, pinetpetanna iti nairut dagiti ramay ni manang. Serioso a nagkuna, "I shall return!"

Ket agpayso, saan pay nga immabot iti makatawen idi nagsubli ni kayong iti Hawaii, adda manen iti Filipinas. Iti daytoy a gundaway a panagsubli ni Kayong Dolpo, inaklon ni manang ti ayat nga idardarirag ni Kayong Dolpo. Saankami a nagsiddaaw iti nagbalin a desision ni manang. Ammomi ketdi ti rasonna.

Nupay kasta, adu latta dagiti lablab ken naalikuteg a ngiwat iti aglawlaw. A ginundawayan ni manang ti panagdaton ni kayong ta kayatmi kano met ti umay ditoy Hawaii. Ngem saan a dagita ti nakatubeng iti nalpasen a plano ni manang. Sa maysa pay, mamati ni manang a nasingpet ni kayong.

Nataming ti kasar da manang ken Kayong Dolpo. Gaputa US citizen ni kayong, alisto a nagpa-Hawaii ni manang.

Apagisu siguro a lima a tawen ti kaadda ni manang iti Hawaii, naalanakami amin nga agkakabsat malaksid la iti maysa a lalaki a kabsatko ta nagasawa ngamin daytoy a nasapa. Nupay kasta, kanayonmi met a sarungkaran. Dagiti dadduma a kakabsatko, nagimigranteda idiay Canada. Kinaykayatda sadiay a pagyanan. Dua a lallaki ti annak da manang ken kayong Dolpo.

Nagturpos ni Kayong Dolpo iti kina-Agrikultura iti Araneta Foundation idiay Filipinas a nagbasaanna. Iti Hawaiian Commercial & Sugar [HC & S] ti nagtrabahuan ni kayong a kas laborer idi nakasangpet iti Hawaii. Pinagadal kano pay ti HC & S isuna tapno agsakdu iti ad-adu pay a kinasirib. Ken yantangay kina-agrikultura ti naturposna idiay Filipinas, naaramatna daytoy a siribna iti nasao a kompania. Naital-o ken naikkan iti gundaway ni Kayong Dolpo a mangbiag kadagiti makina ti sugar mill agingga a nagretiro iti trabahona.

Ti yamanek ken ni Kayong Dolpo, timmulong ken ni manang a naggastos iti panakaipagna dagiti papelesmi nga agkakabasat nga immay ditoy Hawaii. Ammok a dakkel met ti sakripisiona kaniak aglalo ket awan pay ti dua a tawenko iti Hawaii. Isu ti mangitulnog kaniak iti rabii no innak agtrabaho. Agsinnublatda met ketdi ken ni Manang Eliza a mangimaneho kaniak iti trabahok.

Daytoy ket ngamin ti imasna, inyun-unak iti panageksamenko iti kina-nurse imbes a sinursurok koma iti nagmaneho. Ngem pagyamanak ta naipasak ti boardko. Sa maysa pay, matulongak ni manang kadagiti kasapulanmi ditoy balay. "Awan ti maurayta a saranay dayta kayongmo," masansan ketdi a daytoy ti kuna ni Manang Eliza kaniak.

Adu pay ti natakuatak a nagbaliwan iti ugali ken kinatao ni kayong manipud kadagiti karrubami ken gagayyemna. Kunada a pangas ni kayong. Aglalo idi damok ti nakikuyog kadakuada ken ni manang a nagatendar iti maysa a graduation party, kasta unay ti panaglangsotna a makisarita kadagiti am-ammo ken gagayyemna. Yaw-awak laeng no dusagenda. Ta kasano ngamin, 'ray madama pay laeng ti estoria ti maysa a gayyemna, napanna ketdin sinagpawan iti sabali nga estoria. Biangot. Kunam pay, kasta unay ti panangkusilatda kenkuana. "Ay, ipakatna manen apo," dayta no kua ti mangngegko kadagiti makaam-ammo kenkuana. Pagpapanawanda, a, ta kasano, saan laeng a biangot, lastog pay!

Sabali pay dagiti dadduma a naammuak nga ugali ni kayong. Segun iti kuna ti gayyemna kaniak, idi sangsangpet ni Kayong Dolpo iti Hawaii, awan kano ti namaliwan iti ugali ken kinataona. Intantandudo ken intangtangsitna ti kina-Filipinona. Dina imbain iti kinangisit ti sikona a daytoy ti mangiladawan kenkuana a kas napatneng nga Ilokano.

Napateg idi para ken ni kayong ti puli a naggapuanna. Ti ramut ti kinataona. Ket ti dara nga agtartaray kadagiti uratna ti mangpaneknek iti dayta. Ti dara ken kina-Filipinona, maymaysa. Arigna nga asawana dagitoy a mangbibiag iti kinataona. Ngem idi dayta...

Iti uppat a pulo a tawenen a kaadda ni Kayong Dolpo iti Hawaii, nakagatang iti nalawa a lote a nangipatakderanna ti dua a kadsaaran a balayna. Adda pay sumagmamano a luganna a bisti iti balayna. Agbibiag itan nga ari ta awanen ti sabali a pakakumikomanna malaksid a mangan, uminum ken agpasiar iti mall. De-kuatro ti sikkawilna no agtugaw iti sango ti balayna nga agpalabas kadagiti lugan ken kunam la no adda kanayon a paspasungadan ken sumangpet a sangailina.

Inkisiim pay kaniak ti sabali a gayyemna a dandani kano nakiriri ni Kayong Dolpo iti maysa met laeng a kadaraan ditoy Hawaii. Kuna daytoy gayyemna a kasta unay kano iti panangimameg ni kayong iti puli a naggapuanna a rason ti nagpungtotan daydiay kadaraan. Iti ababa a pannao, ikuskuspil ken idaddadanesna dagiti ka-Filipinoan. Saan la a dayta, kasta unay pay iti panangdillaw wenno panangkritikona kadagiti kadaraan a kasla awan man ti naimbag a naaramidan dagiti Filipinos iti Hawaii iti naglabas a panawen. Imbag kano ta adda naganawa kadakuada, no saan, diak ammon no naisarsarak ti laing ni Kayong Dolpo. Baka nabalud pay.

AWAN timtimekmi a tallo a simmango iti panganan iti dayta a rabii. Agpipinnaliiwda manang ken kayong. Ammok a nasakit pay laeng ti nakem ni manang gapu iti napasamakda itay bigat. Saan pay a tinulongan ni Kayong Dolpo ni Manang Eliza a nagisagana iti pangrabiimi ket patiek a dayta manen ti nangrubrob iti panagpaspasugnod ni manang ken ni kayong.

Uray siak, diak talaga maawatan ti ugali ni kayong. No kasta a panagisaganaan iti makan, awan a pasalsali. Uray koma la agimarit iti bulong ti marunggay wenno bulong ti paria ti maobrana. Yun-unana ketdi ti mapan makikarruba. Santo la sumangpeten iti balay no ammona a nakalutokamin ken ni manang.

Pagammuamta tinakderan ni kayong ti lamisaan. Nasdaaw ken nagkinnitakami ken ni manang. Ngem ammokon ti makagapu. Saan a ti saanda a nagkinnaawatan ken ni manang ti tinakderanna. Tinakderan ni Kayong Dolpo ti naidasar a sidami a pinakbet ken naigisar iti manteka a bulong ti pechay. Saanna a kayat dagitoy a taraon. Immisemak iti nalimed ket pudno ti kuna ti gayyemna kaniak. Inindianen ni kayong iti agipauneg kadagiti Filipino foods.

Sinitanak ni Manang Eliza idi gandatek a pagunian ni kayong. "Dimo bay-an no dina kayat iti mangan," kunana.

Intuloyko ti sakmolko. Ay, no makita la koma ni kayong iti pannanganko kadagitoy a taraon, sigurado nga umapal. Ngem kasano, dina met gayamen kayat ti Filipino foods. Maikapis, a!

Ita, napaneknekakon a pudno ti sao ti gayyemna kaniak. Awan kano ti serserbi dagitoy a taraon ta addan ken nakaramuten ni kayong iti Hawaii.

"Ne, apayen a kasta ti sao ni kayong?" sinaludsodko iti gayyemna ket nariknak iti panakaduyok ti pusok iti sinaona. Nariknak a kasla nangurungorak ket pimsuak ti darak a naibuyat iti Ina a Daga a naggapuak. Tsk,tsk... nakaramuten ni kayong Dolpo? Iti Hawaii? Di met aya daytoy ti tao a nangitantandudo iti puli ken ramut a naggapuanna idi damona a nabaddekan ti gangannaet a daga a nagrang-ayanna ita?

Kuna dagiti sutil a gagayyemna kaniak: "nakaraman ngaminen ni kayongmo kadagiti taraon a dina pulos naramramanan idi adda pay lang idiay Filipinas. Agarruat iti napintas a kawes, gumatang iti alahas ken aglugan iti nagara a kotse."

Uray kayongko la ni Kayongko Dolpo, ala, adda met riknak a mangisakit kenkuana gaputa isu ti puon iti nakaumanayan ni manang ditoy Hawaii. Ken ibilangko metten ti bagik.

Ngem pudno ti ibagbaga kaniak dagiti gagayyemna, sabalin a talaga ni Kayong Dolpo. Apay ngamin a kasta isuna, saan kadi a nangnangan iti pinakbet wenno nagigikop iti digo ti inabraw a sabong ti karabasa wenno dinengdeng nga uggot ti paria a nalaokan iti saluyot ken aramang a kubbo? Nalipatanna kadin ti saluyot, balanghoy, paria, okra wenno kumporme ditan a mapuros a naimula iti uneg ti inaladan napia la nga alisto a lutoen a pamedped iti bisin? Imbag pay no ammona ti bennal ken tagapulot, wenno basi ken arak ti basi? Saan kadi a naglulugan met idi ni Kayong Dolpo iti karison ken ulnas?"

Ket kas pammaneknek, di kayat ni kayong ti taraon a naidasar iti lamisaan a sidami. Ken siguro, uray ngata nalpasen nga insakmolna no maammuanna a Filipino foods dagitoy. Inwagsakna a talagan ti taraon a namulagatanna. Uray ti kamatis ken bugguong, sabidong iti buksitna. Namimpinsanen a nagbalbaliw ti ugalina. Sabalin iti tinurong ti agos ti panunotna. Agkabaw ngatan? Wenno nangato lang ti purruana?

Naisawang kano pay ni Kayong Dolpo kadagiti gagayyemna nga iti laeng pagtatalonan ken taga-walis ti mabalin a trabahuen ni Filipino iti Hawaii. Ket no madakamat ti maipanggep iti Filipinas, ay ti alistona a mangapput iti lapayagna. Apay? Awan kano ti napintas nga ar-aramiden ti gobierno iti Filipinas. Ti lang kano agtakaw ti kuarta iti pagkabanan ti gobierno ti ammoda, agbartek ken agpapatay iti tao. Awan kano pay ti napintas a pagpasiaran ken saan kano a natalged ti agbakasion sadiay.

Malagipko pay, inawis idi ni kasinsinna a Jayjay iti naminsan a panagiinummi a mapanda agbaksion idiay Filipinas-- idiay Boracay ngem dagus a saan ti sungbat ni Kayong Dolpo kenkuana. Kuna ni kayong a narugit kano ti Boracay ta nagbalin a nalaad ti buyana kadagiti turista. Ipapilitna a paggiinuman pay dagiti mapmapan sadiay.

"Dimo ngarud kayat idiay Baguio, kasinsin?" insingasing manen ni Jayjay. "Nalamiis. Summer capital ti Filipinas."

"Nalamiis, 'ya?" dagus a sungbat manen ni Kayong Dolpo ken ni Jayjay. "Adda kadi nalamiis a tiempo sadiay? Napudot ketdi, a. Diak pay la mapan idiay Mainland." Uray la nabainan ti kasinsinna iti sao ni Kayong Dolpo.

Iti ababa a pannao, awan ti napintas ken ni kayong no maipanggep iti Filipinas ti pagsasaritaan. Nalaad ti imahen ti Filipinas para kenkuana.

Ngem nagalaan ngata ni Kayong Dolpo dagita nga impormasionna? Dina pay kayat a siripen ti Filipino Channel a kas iti TFC wenno GMA? Wenno di met ngarud agbasa iti Fil-Am Observer a pagiwarnak dagiti Filipinos iti Hawaii? Sa maysa pay, kaariek ti lapayagna a pagdenggan dagiti Filipino radio stations ditoy.

'Guray, saan kadi a ti pagtatalonan ti nagtrabahuan daydi tatang ni Kayong Dolpo nga isu ti puon ti nakaumayanna iti Hawaii? Ana koma ti pagdaksanna ti agtrabaho iti kataltalonan? Dina kadi kayat nga annugoten a kasta ti nagbalin a trabaho dagiti immuna a Filipinos? Nga isu ti puon ken gapu iti nakaumayanna idi? Wenno dina kayat ti mairaman a maibabain gaputa imbilangnan ti bagina nga Amerikano?

A, napuroton ta ti ladda't napnapanan ken naikaisadsadsadan ti panunotna!

Ti panunoten koma ni kayong, adun ti nagluposan ti panawen. No ibasarna pay laeng ti pammatina idi panawen ti kupong-kupong, dayta ti dakkel a biddutna. Professionalen dagiti Filipinos iti Hawaii nupay di malibak nga adda pay laeng sumagmamano kadakuada ti agtartrabaho iti kaunasan ken kapinyaan.

Nangato ketdi ti ambision ti agdama a henerasion dagiti Filipinos ita. De-adal ken addan dagiti mabigbig a dodoktor, dentista, nurses, abogado, politiko, inhinyero ken mangisursuro. Saan nga ilaksid dagiti caregivers, dagiti agtrabaho iti hotel, dagiti adda iti construction site, negosiante ken no ania ditan a nadayaw a sinerkan a trabaho dagiti Filipinos. Ket babaen dagitoy a kina-propesionalismo nga awit ken talugading dagiti Filipinos nga awan iti sabali a puli, adu ti naaramidanda a serbisio publiko a nagsayaatan iti komunidad ken adu met a pagimbagan iti nagun-od ti Hawaii kadakuada.

Ni ngay kayong Dolpo? Nalawag a bulsek a simamata ken aginsusulpeng kadagiti dengdenggenna.

Ngem mano ngata ita ti kas ken ni kayong Dolpo nga adda iti Hawaii a dida kayat nga ukraden ti pakasaritaan ti naggapuanda nga Ina a Daga? Nga agindidiammo iti puli wenno ramut a naggapuanna? A linipatdan ti kinangisit ti sikoda a mangiladawan iti pudno a kina-Ilokano wenno kina-Filipinoda? Immamerikano kadi metten ti darada? Tsk,tsk...

Naggasat ketdin aya ni kayong Dolpo ta nakaumay iti Hawaii.

NAULIMEK ti dati a naariwawa a balay itay simmangpetak a naggapu iti trabahok. Nasdaawak. Impalawlawko ti panagkitak, kasla awan ti matagtagitao. Nadlawko ketdi a maymaysa ti nakaparada a lugan iti garahe. Ti laengen lugan a Mazda Van ni manang ti adda. Ne, apayen? nakunak. Limmaemak.

Nadanonak ni Manang Eliza iti kusina nga agar-armusar nga agmaymaysa. "'Wanen ti pangas a kayongmo," impasabatna kaniak. "Pimmanaw ti laglag!"

"Nagririkayo kadi manen? sinaludsodko.

Wingiwing ti sungbat ni manang. "Saankon a nadanonan idi rabii. Awanen a nasangpetak idi naitulnogka idiay pagtrabahuam."

Ne, apayen? nakudkodko ti teltelko. Pinanawanna kadi ni manang? Ti balayna?

"Adda surat nga imbatina kaniak," miningmingannak ni manang. Saanen a kas iti dati nga agarimasa koma manen iti lua dagiti matana no kasta nga agririda a dua. Makitak ketdi ti kinatured iti kinatao ni Manang Eliza. "Nabayag gayamen nga adda kulasisi ni kayongmo. Ken napanen nakikabbalay iti babaina. Nauma kanon kaniak."

"Kasano ngaruden dagiti annakyo? Ti panagbasada?" nalagipko dagiti kaannakak.

"Dayta ti pagkunaam a takrot ta dina a sangnguen ti responsibilidadna kadagiti annakna," kuna ni manang. "Kabaelak ida a pagbasaen. Maipaayak ida iti naraniag a masakbayanda. No dayta ti kayat ni kayongmo, awan mabalinko. Total, iresponsible nga ama. Awan ti serserbina," innayonna.

"Kasano ngaruden ti balay? Di met isu aya ti akimbalay iti daytoy?" ad-adda manen ti siddaawko.

"Ania a balayna ti kunam?" binannikesannak. "Siak ti akimbalay iti daytoy."

Kas nakunakon, no ania ti desision ni manang, isu ti masurot. Hanabale kunak, no makaturpos dagiti kaannakak ken no kayatdanto ti makipagnaed ken ni manang, siak ti pumanaw. Kayatko a dennaan dagiti kaannakak. Kayatko nga ipapasda a makidenna iti inada.

Siak?

Ala, mangsapulakto metten iti kataktakunaynayko iti biag. Tay ammonak nga ipateg ken ayaten. Saan a masapul a napintas. Wen, saan a nalaad ti ugali ken kinataona. Simple. Mannakaawat ken nagaget ti sapsapulek iti maysa a babai.

Malagipko ni Kayong Dolpo, ti ngata kinapangasna ti nangpanawan daydi immuna a pamiliana. Tsk, tsk...

Maikawaak la ngarud iti kinaulimek ti balay.***





Copyright December 31, 2008
By Rudy Ram. Rumbaoa*
____________________________________