[Kayatko man a patgan dagiti gagayyem/am-ammo a nangisingasing kaniak a maiposte koma ditoy "Samiweng ken Ayat" ti sinuratko a salaysay maipanggep iti Certified Nurse Assistant wenno ti nalatak nga awagna a Caregiver. Adu ngamin kadagiti katrabahoak idi ditoy Maui karamanen iti kabangibang nga isla ti Hawaii iti saan a nakabasa itoy a sinuratko. Kasta met a pagyamanak dagiti papagayamtayo nga agnaed ken agtartrabaho iti nadumaduma a suli ti lubong a nagkiddaw ken adda pakainaigan ti trabahoda iti daytoy a sinuratko. Agyamanak Kakabsatko ida. Agbiagkayo a "Caregiver!" Naipablaak ti Salaysay iti BANNAWAG idi Agosto 29, 2005]
 |
| Naala ti ladawan iti sanguanan ti marker ti Hale Makua Weinberg Center. Manipud iti kannigid: Marilyn Paguel, Pina Beado, Dennis Quemado, Carmie Quemado ken Angie Magaoay. |
"NARIGAT ditoy Hale Makua no awan ti anusmo iti kastoy a klase ti trabaho: ti agserbi iti dimo kapkapin-ano, ti agdalus iti kimmot, agpadigos wenno agpakan kadagiti nataengan."
Dagitoy ti masansan a maibaga kadagiti baro a rupa nga agtrabaho iti Hale Makua. Ngem kinunkunak iti bagik: "Ay, kabaelak dayta!"
Ngem pudno met ngamin. Saan nga asi-asi ti trabaho iti Hale Makua ta iggemmo ti salun-at dagiti pasiente. Laisendaka pay dagiti dadduma a puli no dimo mapagsusurot dagiti aramidmo.
Nakalalagip para kaniak ti damo nga aldaw a panagtrabahok iti Hale Makua kas Certified Nurse Assistant [CNA] wenno iti nalatak nga awagna a caregiver iti Filipinas. Nairanrana ketdi iti orientationko iti dayta a bigat ti Setiembre 11, 2001 ti pannakaipadamag iti telebision ti panangipadungpar dagiti terorista kadagiti pinilotoda nga eroplano iti World Trade Center idiay New York! Dandani diak la ket ngarud nain-intonoran ti pannakailawlawag ti trabahok iti Hale Makua.
Sumagmamano nga aldaw kalpasan ti orientationko, naibaonak nga agatendar iti Compassionate Caring, maysa nga in-service class para kadakami nga agdadamo. Nailawlawag kadakami dagiti pakaseknan ti trabahomi, dagiti limitasion ken di rumbeng nga aramiden kadagiti pasiente wenno nataengan ta agtennag daytoy a panagabuso kadakuada. Sabali laeng ti "Resident's Rights." Naidatag ditoy ti karbengan dagiti pasiente/residente a kas makipagili. "The Right to Speak, Right to Choose, Right to Know, The Right to Privacy and Confidentiality ken Right to Participate."
Napagsasaritaanmi pay dagiti agdama a mapaspasamak ken dagiti mabalin a pamasamak iti masakbayan. Kas pagarigan, "No bilang iti maysa nga aldaw ket maysakanto met kadagitoy a nataengan: mabaybay-anka, awan ti makaanus ken awan ti mangay-ayat wenno mangipatpateg kenka, ania ti aramidem?"
Naglamiisak pay.
TI HALE MAKUA
Ti Hale Makua iti Hawaiian, kayatna a sawen: "Home for the Respected Elders." Maysa daytoy a Long-Term Nursing Care Facility. Kaunaan daytoy a pagtaripatuan kadagiti nataengan ditoy Maui. Napataud ti nasao a pagagasan/pagtaraknan kadagiti nataengan idi 1947 iti Happy Valley, Wailuku. Maysa daytoy a nonprofit a pagtaraknan ti estado ti Hawaii. Idi 1953, impaima ti Malulani Hospital dagiti orihinal a pasilidad daytoy iti Hale Makua, nga isu itan ti naipanagan. Ket gapu ta di magabenan ti panagtaud dagiti adu a nataengan a makasapul iti pannaripato ti Hale Makua, nalukatan idi 1966 ti sabali a pasdekna iti 1540 E. Main St. iti Wailuku, sa gapu iti yaadu latta dagiti nataengan a nasken a mataming, saan laengen a dagiti Native Hawaiian no di pay ket dagiti dadduma pay a puli a pakairamananen dagiti Hapones, Puerto Rican, Portugese ken Filipino, nabangon ti sabali pay a pasdek ti Hale Makua iti Kahului idi 1978 a sinuruno met laeng ti ekspansionna: ti Weinberg Care Center. Umabot itan iti 238 a kuarto ti pakaibalayan dagiti nataengan ditoy.
Nagtitiponan ditoy ti agduduma a kalse ti sakitna a nataengan. Adda agsagsagaba it Alzheimers, Dementia [dagiti mapukpukawnan ti panunotna], Parkinson's Disease, Alta Presion [High Blood], COPD, Emphysema, Depression, Asthma, Anxiety, Gout, Arthritis [Rheumatoid wenno Osteoporosis], dagiti agduduma nga impeksion, sakit iti mata, labayag, isbo, sakit iti bato wenno mabagbagi, dagiti cancerous a sakit a di kabaelan nga agasan ti medisina, panagkapsut, ken dadduma pay. Mataming dagitoy iti mayannatup a pannakataripato ken pannakaagasda a kas sagudayen ti makunkuna a "Care Plan" dagiti residente. No adda biddut a maaramidam, iti biang man dagiti CNA wenno nurses; sungbatam iti husgado wenno iti pamilia ti residente. Awan ti maitulong kenka ti Hale Makua no ti maseknan a pamilia ti mangidarum kenka. Ngamin, ti County wenno State a mismon ti mangdengngeg iti kkasom nangruna no adda maipakita nga ebidensia ti panagabuso. Ti la mabalinmon a pagkamangan ket ti union a nakikappengam. Ngem agdepende met latta no kasano ti kadagsen ti nagbasolam. No dayto ket agsadag iti neglect of duty wenno pisikal a panagabuso. Adda klase ti panagabuso a sursurotenda ditoy: ti Verbal [wenno pagsasawam ida iti di maikanatad], ti Physical Abuse [no mairanta a dangram ida], ti Mental [ no ipangtam wenno butbutngem ida], Neglect [no mabaybay-am ti pagrebbengam kadakuada a kas iti umno a pannakataripato wenno panakaited ti di umisu a medisina], Sexual Abuse/Sexual Advantage [no paggartemam wenno bisongem ida], Financial Abuse [no takawem dagiti gameng/personal belongings ken agdawatka ti kuarta kadakuada] ken ti Seclusion Abuse [panangipupok wenno panangilasinmo kadagitoy iti padada a residente nga awan ti makagapu]. Amin dagitoy ket estrikto a maipatpatungpal para met laeng ti pagsayaatan ti residente ken dagiti staff.
Iti agdama, addaanen ti Hale Makua iti walo a units a nakaibalayan dagiti pasiente. Tallo iti Wailuku: ti Maui, Lanai ken Molokai. Idinto a lima met a units iti Kahului facility: ti East [ken ti baro nga ekspansionna a makaukopar iti 16 a katao iti walo a kuarto daytoy], ti West, North ken iti Weinberg Care Center; ti Ilima ken Pikake units.
Addaan ti tunggal yunit iti kabukbukodan a Charge Nurse wenno Unit Supervisor. Sabali laeng ti Day-Shift, Evening ken Night-Shift Supervisors. Di pay nairaman ditoy ti In-Charge Supervisor. Iti bigat [day-shift wenno manipud alas siete ti bigat agingga iti alas tres ti malem], adda tallo a nurse a mangimaton iti maysa a yunit [depende iti kadakkel ken kaadu dagiti pasiente iti dayta a unit]. Dua iti evening-shift [manipud alas tres ti malem agingga iti alas onse iti rabii] ken maysa iti naight-shift [manipud alas onse agingga iti alas siete iti sumuno a bigat]. Adda met pito a CNA iti tunggal yunit ngem agdepende no kasano ti kaadu dagiti mataripato ditoy. Lima iti evening-shift ken uppat iti night-shift [no maibasar iti kadakkelan a yunit]. Imatonan amin daytoy ti Director of Nursing. Dagitoy agobrada kas "maymaysa." Nasken nga adda "team work" para iti pagsayaatan dagiti pasiente.
TI DESTINOK
Ditoy Pikake Unit ti Weinberg Care Center ti destinok. Nigh Shift wenno graveyard a kunada. Mangrugiak nga agtrabaho iti alas onse ti rabii, agingga iti alas siete iti sumuno a bigat. Idi damdamok, marigatanak. Diak pay siguro nai-adjust ti bagik iti rabii a panagtrabaho. Ngem idi agangay, mayaten. Nagbalinen nga aldawko ti rabii. Alisto a nasursurok ti trabahok. Puyat, daytoy laeng ti kalabanko. Nayasideg metten ti riknak kadagiti nataengan agingga a kasla ibilangko idan a kameng ti pamiliak. Nasanay met kaniakon dagiti agduduma nga angot ti isbo, takkim medisina wenno pay-od dagiti residente. Ngem ania ngarud, anusak , a, ta isu ngarud ti kaaddak ditoy a trabaho. Iti di mabayag, adu metten ti naam-ammok ken napagayamko kadagiti kailian. "What a small world," a kunada. Dimo ngamin ekspektaren a kalugaram dagiti dadduma. Maibilang met ditoyen ti sumagmamano a Hawaiian local born ken Haole.
Kadagupan amin nga agtartrabaho iti Hale Makua, 75 porsiento ti Filipino. Ket kaaduanna met ti naggapu iti Laoag, Paoay, Bacarra, San Nicolas, Dingras, Batac, Badoc iti Ilocos Norte, ken iti Ilocos Sur. Adda pay taga-Isabela ken Cagayan. Adda pay Tagalog, Bisaya ken taga-Mindanao. No ar-arigen, nagtitiponan ti maymaysa a puli ditoy. Kasla pamilia. Di kad' saanka a maikawa ta adda sindadaan a tumulong ken makaawat iti bukod a pagsasao no adda problemam. Pasaray aginnem nga aldaw ti trabaho. Dagiti dadduma, agdouble-shftda pay no kabaelan la ketdi ti bagi. Kuna ngarud ti Scheduling Supervisormi [maysa met nga Ilokano]: "You can make money here." Agpayso unay, ta kasano ngamin, pumaypayapay ti doliar a kasla sulsulisogennaka nga agobra. Agiinunnakami nga agpresentar nga agtrabaho no adda agcall-in sick wenno mangipakaammo a di umay agtrabaho gapu ta masakit. No saan, adda dagiti makaanus nga agdouble-shift iti evening-shift. Agpayso, datayo laeng a Filipino [nangnangruna dagiti Ilokano] ti makaaramid iti kastoy. Uray mapaksuyankan gapu iti bannogmo; arya latta! Ti kaadu ti baybayadam [kas iti in-loanmo a balay, kotse , wenno dagiti personal a kasapulam iti aginaldaw] ti kangrunaan a makagapu. Arigna makina ti panagobra dagiti Filipino ditoy.
Umabot iti $14 agingga iti $15 a doliar ti kada oras ti maibayad kadakami nga CNA [nga agtartrabaho kas night shift]. Sabali pay ti mainayon nga 1 a doliar no agtrabahoka manipud iti alas sais iti rabii agingga iti alas siete ti biagt kas night shift deifferential. No met double-shift ti trabahom, agdoble ti matgedam. Di pay mairaman ditoy no ag-overtime ka wenno 'tay kunkunada a holiday. Dagiti Registered Nurses, umawatda iti $27 a doliar iti kada oras, idinto a $18 a doliar iti kada oras ti LPN [Licensed Practical Nurse]. Dagiti adda iti administration, maintenance, housekeeping ken kicthen helpers ket agdepende metten no mano ti nailanad iti Bargaining Agreement iti nagbaetan dagiti empleado ken union. Ngem adu latta met ti likkaben ni Uncle Sam a buismo a kas iti social security tax, medicare, federal income tax ken primary state tax. Di pay mairaman ditoy ti union a nakikappengam wenno medical ken dental. Ket no sumaem amin a maksay, ayna, apo, bassit la ti matda iti matgedam! Arigna nga yob-obraam met laeng ni Uncle Sam iti kadakkel nga ikkatenda iti buismo. Ngem kas 'tay kunada, dakkel man wenno bassit ti matgedam no ammom ti makibagay iti pagobraam, nagun-odmo metten ti sangkapirgis nga arapaapmo. Pobreka iti bolsa ngem baknangka iti papagayam!
Tinawen met nga umay bisitaen dagiti surveyors manipud iti State wenno idiay Mainland ti Hale Makua tapno kitaenda no nasayaat met laeng ti pannakaipataray ti nursing care facility daytoy ken no napintas ti pannakataripato wenno pannakaagas dagiti nataengan nga agindegen ditoy. Awaganda iti residente dagiti maipabalay a nataengan wenno pasiente ta arigna ditoy ti pagtaenganda. Agindegda ditoy agingga a pumusayda. Ngem adda met dagiti sumagmamano a residente nga agsubli kadagiti bukodda a pagtaengan no kabaelan la ketdi nga asistiren dagiti kabbalayna. Nairanta met a naipabalay dagitoy iti nasulinek a lugar tapno naan-anay ti panaginanada ken awan ti makaesturbo kadakuada. Ti makagapu: awan ngaminen ti tiempo dagiti pamiliada a mangasikaso kadakuada. Nagasat met ti residente no masarungkaran ti pamiliada iti inaldaw wenno linawas. "Trabaho:" Daytoy ti kangrunaan a rason no apay a kasla ul-ulila dagitoy a nataengan.
MABIGBIG SAAN LAENG NGA ITI HAWAII
Ti Home Health Care Agency ti Hale Makua ket mangipapaay pay ti Professional Health Services nga irekomendar dagiti mabigbig a mangngagas saan laeng kadagiti nataengan no di pay dagiti agindegen [lokal man wenno gangannaet] iti Maui. Ket babaen iti daytoy nga aspeto ti panagagas, nakagun-od ti Hale Makua ti kredito iti Community Health Accreditation Program wenno CHAP manipud iti estado ti Hawaii. Iti tunggal tawen, umabot iti 900 a pasiente, pakairamananen dagiti maladaga, ti mabenipisiaran iti daytoy nga annong ti panakataripato. Mairaman pay ditoy ti Day Health Program [saan aleng a para kadagiti nataengan no di pay ket kadagiti agtutubo] kas alternatibo ti Nursing Facility Placement. Kas pagarigan, maipaayan dagiti residente iti mayannatup nga ehersisio, therapeutic, social ken nursing services iti aldaw, Lunes agingga iti Biernes. Mairaman pay ditoy ti Speech Program. No malpas daytoy, maisublida met laeng iti bukodda a pamilia no madanonan ti rabii tapno isuda ti mangituloy iti pannakataming dagitoy.
sabali laeng ti Foster Family Program a serbisioda kadagiti nataengan. Daytoy a serbisio ket maidanon iti bukodda a pagtaengan babaen kadagiti madutokan a Certified Caregivers. Inaldaw-aldaw met a bisitaen dagiti grupo ti Case Management Nurses ken Social Workers.
Nagun-od ti Hale Makua ti kangatuan a pammadayaw iti daytoy nga aspeto ti pannakataming dagiti nataengan. Kinapudnona, nairaman pay daytoy kas maysa kadagiti kamodernuan a nursing care facility saan laeng nga iti estado ti Hawaii no di pay ket iti intero nga Estados Unidos.
Kas naipaskil iti sango ti pasdek ti Hale Makua no sumrekka: "Maipaayan iti pudno nga atension ken kasapulan ti tunggal residente nga ekspektaren ti pamiliada."
Wen, iti Hale Makua, maipateg kas kameng ti kaamaan dagiti pasiente. Ket mayannatup unay dayta iti logo ti institusion: "Tradition of Care."
KASANO TI AGBALIN A CERTIFIED NURSE ASSISTANT?
Kas umuna nga addang iti panagbalin a Certified Nurse Assistant [CNA], agbasaka manipud iti uppat agingga iti 6 a bulan. Maminsan laeng ti sesion ti panagbasa iti tunggal lawas. Walo nga oras. Ken segun iti kaadu dagiti agngayangay nga agbasa. Kalpasanna, ag-trainingka iti maysa a Skilled Nursing Facility [SNF]. Aktual a mangiggem, makisarsarita ken agpaliiwka kadagiti inaldaw-aldaw a mapaspasamak kadagiti residente. Ti Hale Makua ket maysa met nga SNF. Wenno mabalin met ti ageksamen a diretso [challenged examination] uray saanka a mapan agpracticum iti maysa a nursing facility. Nasken pay nga adalem ti Cardiopulmonary Resuscutation [CPR] program, tapno ad-adda a mapasingkedan ti panagbalinmo a CNA. No malpas amin dagitoy a requirements a kas sagudayen ti paglintegan ti estado ti Hawaii, kualipikadokan nga ageksamen. Dagiti panakabagi ti American Red Cross [ARC] ti mangisayangkat ti eksamen. Ditoy Maui, maangay ti eksamen iti Maui Community College [MCC] wenno kadagiti pribado a pageskuelaan. Dagiti kualipikado nga agbalin a CNA ken masapul a US wenno Natural Born Citizen ken Permanent Resident [no Filipinoka wenno sabali a puli nga agindegen iti Hawaii]. ti CNA ket isu ti aw-awaganatayo iti caregiver idiay Filipinas.*
No comments:
Post a Comment